Szanowni Państwo, przedstawiam podstawowe informacje na temat wad wymowy.
Wady wymowy określa się terminem DYSLALIA (od greckiego laleo – wymawiam, mówię, paplam; dys – oznacza zaburzenie funkcji, czynności). Wada wymowy oznacza, iż pewne głoski są wymawiane nieprawidłowo, w sposób zniekształcony lub też są zastępowane innymi głoskami. Dyslalia może mieć różne przyczyny i stąd wyróżniamy dyslalię anatomiczną oraz funkcjonalną.
• Dyslalia anatomiczna spowodowana jest wadami budowy lub uszkodzeniem aparatu artykulacyjnego (czynniki typu: makroglosja czyli przerost języka, ankyloglosja czyli skrócenie wędzidełka podjęzykowego, nieprawidłowy zgryz i inne).
• Dyslalię funkcjonalną powodują najczęściej złe nawyki w obrębie aparatu artykulacyjnego spowodowane błędami pielęgnacyjnymi w przebiegu czynności fizjologicznych takich jak: ssanie, oddychanie, odgryzanie, żucie, połykanie.
W praktyce spotykamy się również z typami mieszanymi, kiedy to wada wymowy została spowodowana dwoma rodzajami czynników.
Podstawowe wady wymowy:
Sygmatyzm właściwy (seplenienie) to najczęściej spotykana wada wymowy obejmująca zwłaszcza 3 szeregi głosek tj. szumiące sz, ż, cz, dż; syczące s, z, c, dz; ciszące ś, ź, ć, dź.
Wystąpić mogą różne rodzaje seplenienia:
– sygmatyzm interdentalny (seplenienie międzyzębowe), dziecko wymawia głoski z językiem wsuniętym między zęby, współtowarzyszy temu często zębowa wymowa głosek t, d, n (głoski przedniojęzykowo-zębowe).
– sygmatyzm lateralny (seplenienie boczne), język układa się niesymetrycznie, powietrze zamiast w linii środkowej, wydostaje się bokiem, z charakterystycznym bulgotaniem śliny. Może wystąpić także seplenienie boczne obustronne (rozproszony strumień powietrza wydobywa się z obu stron).
– sygmatyzm addentalny (seplenienie przyzębowe), język przyjmuje układ doprzedni, przyciska się do powierzchni zębów, nie tworzy szczeliny.
– sygmatyzm labio-dentalny (seplenienie wargowo-zębowe), zasadnicza szczelina zostaje przeniesiona i tworzy się w tym wypadku najczęściej miedzy górnymi zębami a dolną wargą (czasami odwrotnie).
(U dzieci z rozszczepami wystąpić może ponadto seplenienie nosowe, polegające na unosowieniu głosek zębowych s, z, c, dz, t, d, n; u tych dzieci, a także u osób z wadą słuchu bądź upośledzonych umysłowo wystąpić może seplenienie krtaniowe, kiedy artykulacji głosek zębowych towarzyszy silne zwarcie krtaniowe).
Obok seplenienia właściwego często mamy do czynienia z tzw.
Parasygmatyzmem, kiedy dźwięki nie są zdeformowane, tylko zastępowane innymi. Dziecko np. nie mówi głosek sz, ż, cz, dż, zastępuje je głoskami s, z, c, dz [mówi np. synka (szynka), kacka (kaczka), capka (czapka), dzem (dżem]; może zastępować je także głoskami ś, ź, ć, dź. Pamiętajmy przy tym, iż nie zawsze takie wymówienia uznamy za wadę wymowy. Istnieją normy rozwojowe w kolejności przyswajania sobie przez dziecko artykulacji poszczególnych głosek. Dziecko trzyletnie ma prawo „spieszczać” mowę (zastępować trudniejsze dźwięki głoskami ś, ź, ć, dź), dziecko czteroletnie powinno mówić już głoski s, z, c, dz, od pięciolatka wymagamy artykulacji głosek szumiących czyli sz, ż, cz, dż. Ważne jest również to, byśmy znając te prawidłowości nie wymagali za wcześnie od dziecka wymawiania głosek, do artykulacji których jego aparat artykulacyjny nie jest jeszcze przygotowany.
Rotacyzm właściwy (reranie) czyli nieprawidłowa artykulacja głoski r. Tu również spotkać możemy różne rodzaje zniekształceń:
– rotacyzm uwularny, zamiast czubka języka drga uwula czyli mały języczek (powstaje tzw. r francuskie);
– rotacyzm welarny, drga velum (podniebienie miękkie) wraz z tylną częścią języka (głoska przypomina brzmieniem ł);
– rotacyzm faryngalny (gardłowy), drga obsada języka przy tylnej ścianie gardła;
– rotacyzm interdentalny (międzyzębowy), drga język wsunięty między zęby;
– rotacyzm labialny (wargowy), jest to tzw. r furmańskie, język drga wsunięty między wargi;
– rotacyzm labio-dentalny, język drga między wargą a zębami.
– rotacyzm policzkowy, drgają policzki, oba lub jeden, to w nie skierowany jest strumień powietrza;
– rotacyzm jednouderzeniowy, to najczęściej wada przejściowa, występuje dźwięk pośredni pomiędzy r a l.
Pararotacyzm – kiedy głoska r zastępowana jest głoską j [np. jowej zamiast rower] bądź tez głoską l [lowel]. Głoska j występuje u młodszych dzieci, cztero- i pięciolatki zastępują głoskę r głoską l. Pamiętajmy znów o normach – do piątego roku życia dziecko nie musi opanować artykulacji głoski r, nie zmuszajmy go do tego. Zbyt wczesne (kiedy aparat artykulacyjny nie jest jeszcze gotowy) próby wywołania wibracji języka charakterystycznej dla r mogą zakończyć się powstaniem deformacji tej głoski; dajmy więc dziecku czas. Jeśli jednak młodsze dziecko wypowiada już głoskę r, ale w sposób zdeformowany – należy rozpocząć terapię logopedyczną.
Parakappacyzm czyli zastępowanie głoski k głoską t i oraz paragammacyzm czyli zastępowanie głoski g głoską d. (w odróżnieniu od kappa- i gammacyzmu właściwego, kiedy artykulacji tych głosek towarzyszy zwarcie albo szmer krtaniowy, spotykane jest to jednak rzadko, raczej tylko u osób z wadą słuchu lub z rozszczepem). Głoski k, g, dziecko powinno opanować do 3r. ż., według niektórych źródeł do 4r. ż.
Lambdacyzm czyli nieprawidłowa artykulacja głoski l, najczęściej mamy do czynienia z lambdacyzmem interdentalnym czyli z międzyzębową artykulacją głoski l.
Paralambdacyzm czyli zastępowanie głoski l głoską j po trzecim roku życia np. dziecko wymawia jampa (lampa), jody (lody) itd.
Ubezdźwięcznianie (mowa bezdźwięczna), kiedy głoski dźwięczne: b, w, d, z, dz, ź, dź, ż, dż, g wymawiane są jak ich bezdźwięczne odpowiedniki tj. p, f, t, s, c, ś, ć, sz, cz, k. Ubezdźwięcznianie może być również częściowe, kiedy głoski dźwięczne wymawiane są na pograniczu głoski dźwięcznej i bezdźwięcznej.
Nosowanie, wadę tę wiążemy z nieprawidłową realizacją cechy ustność-nosowość.
Mogą występować różne typy nosowania:
– otwarte, polega na tym, iż głoski ustne są unosowione, w skrajnych wypadkach np. ustna głoska b brzmi jak m, głoska d brzmi jak n, głoski ś, ź, ć, dź brzmią jak ń.
– zamknięte, sytuacja odwrotna- głoski nosowe są odnosowione, całkowicie lub częściowo tracą nosowość. Głoska m brzmi pośrednio między m a b (lub jak b), głoska n pośrednio między d a n (lub jak n) itd.
– mieszane, polega na zmniejszeniu rezonansu nosowego przy artykulacji głosek nosowych a zwiększeniu go przy artykulacji głosek ustnych.
W praktyce logopedycznej –dość rzadko- spotykamy się też z wadliwą artykulacją dźwięków ł, j, ą, ę, p, b, m, f, w, t, d, n, ń, ch.
Pamiętajmy – aby usunąć lub zmniejszyć wadę wymowy niezbędna jest praca dziecka z logopedą, regularne ćwiczenia w domu, czasami niezbędna jest interwencja lekarza (gdy występują: powiększone migdałki, rozszczepy, skrócone wędzidełko podjęzykowe, nieprawidłowy zgryz itd.).
NORMY ROZWOJU ARTYKULACJI (dla usystematyzowania):
3 – latek ma prawo mówić „pieszczotliwie”, używając głosek ś, ź, ć, dź zamiast trudniejszych dźwięków czyli s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, najczęściej wymawia już głoski k, g, ale w granicach normy jest też nieco późniejsze nabycie tych głosek- do około 4 roku życia.
4 – latek powinien wymawiać głoski s, z, c, dz
5 – latek powinien wymawiać głoski sz, ż, cz, dż
6 – latek powinien wymawiać głoskę r
Aby zapobiegać wadom wymowy – już we wczesnym okresie życia dziecka powinniśmy zwrócić szczególną uwagę na prawidłowy przebieg tzw. CZYNNOŚCI FIZJOLOGICZNYCH W OBRĘBIE NARZĄDU ŻUCIA.
Czynności te to:
• Ssanie
• Oddychanie
• Odgryzanie
• Żucie
• Połykanie
Ssanie jest jedną z podstawowych czynności noworodka i niemowlęcia, jest czynnością najwcześniejszą w rozwoju ontogenetycznym, pojawia się już u 2-3 miesięcznego płodu. Najkorzystniejsze, również pod kątem rozwoju aparatu artykulacyjnego jest dla dziecka karmienie piersią. Pozwala ono w sposób naturalny usprawniać aparat artykulacyjny. Warto pamiętać o tym, by w przypadku karmienia butelką otwory w smoczku nie były zbyt duże, aby dziecko musiało zdobyć się na pewien wysiłek podczas wydostawania pokarmu. Karmiąc dziecko (zarówno naturalnie, jak i „sztucznie”) należy pamiętać o tym, by ułożone było w pozycji jak najbardziej zbliżonej do pionowej.
Oddychanie – pierwszy krzyk noworodka oznacza jednocześnie zainicjowanie czynności oddychania płucnego. Niemowlę oddycha przy zamkniętych lub lekko uchylonych ustach, natomiast starsze dziecko powinno (w trakcie spoczynku, gdy nie mówi) oddychać tylko przez nos z uniesioną żuchwą. Jeśli zaobserwujemy, iż dziecko milcząc, a także podczas snu oddycha przez usta- jest to sygnał nieprawidłowości i należałoby zgłosić się z dzieckiem do lekarza pediatry, i w razie potrzeby-do laryngologa. Nieprawidłowe oddychanie może być spowodowane częstymi infekcjami górnych dróg oddechowych, przerostem trzeciego migdała lub powiększeniem migdałków podniebiennych, skrzywieniem przegrody nosowej, polipami w jamie nosowej, alergią. Wczesna interwencja jest bardzo ważna, zapobiegnie wystąpieniu wtórnych nieprawidłowości np. seplenieniu międzyzębowemu (otwarta buzia powoduje, iż język nawykowo układa się w przestrzeni międzyzębowej, w przedsionku jamy ustnej, co później często przekłada się na problemy z właściwą artykulacją), w skrajnym przypadkach może wykształcić się wąskie i wysoko wysklepione tzw. podniebienie gotyckie. Oczywiście istotną sprawą jest również zdrowie dziecka: stale niedrożny nos powoduje niedotlenienie dziecka, nieleczone migdałki, zamiast spełniać funkcje ochronną- same są źródłem zakażenia organizmu, ich przerost może powodować ucisk na ujścia trąbek słuchowych, co może spowodować kłopoty ze słuchem.
Odgryzanie – możliwe jest po wyrżnięciu siekaczy. Odgryzanie powinno być przednie tj. dziecko powinno odgryzać kęsy przodem, nie bokiem.
Żucie – czynność ta nierozerwalnie wiąże się z karmieniem. Warto rozpocząć karmienie łyżeczką od 5 miesiąca życia. Dziecko początkowo zwiera wargi nad łyżeczką, zgarnia pokarm i następuje jego wessanie. Czynność ta stopniowo się doskonali, zaczynają w niej uczestniczyć policzki i żuchwa. Ważne jest to, by zmieniać konsystencję pokarmu, aby podawane papki były coraz gęstsze, by wyzwalać ruchy żucia. Odruch żucia pojawia się bardzo wcześnie, bo już u 4-6 miesięcznego niemowlęcia bezzębnego. Do rozwoju funkcji żucia warunki stwarza wyrżnięcie się wszystkich zębów mlecznych. Na mechanizm żucia składa się miażdżenie i przeżuwanie pokarmu. Żucie powinno odbywać się ruchami okrężnymi, ruchy pionowe są nieprawidłowe.
Połykanie – początki tej czynności również sięgają życia płodowego. Połykanie składa się z dwóch etapów:
• ustnego (zależnego od woli) oraz
• przełykowego (niezależnego od woli).
Odruch połykania występuje u człowieka oczywiście przez całe życie, w wieku starczym mogą pojawić się duże trudności określane mianem dysfagii. Połykanie około 3 r. ż. zmienia się: z tzw. niemowlęcego (trzewnego) typu połykania przekształca się w dojrzałe. Pierwszy typ polega na tym, iż język ułożony jest płasko, czubek języka podczas połykania nie unosi się, występuje tendencja do doprzedniego układania języka, z tzw. zespoleniem językowo-wargowym (u niemowlęcia bezzębnego czubek języka podczas połykania znajduje się miedzy wargami). W 6 miesiącu życia układ języka pozostaje płaski, ale zespolenie utrudnione jest przez wyżynające się zęby. Dzięki wyżynającym się zębom odsuwa się trzon żuchwy i język zdobywa przestrzeń dla wykonywania ruchów pionowych. W miarę wyżynania się zębów mlecznych jama ustna właściwa coraz bardziej oddziela się od przedsionka jamy ustnej, coraz rzadszy jest udział warg i policzków w połykaniu. Stopniowo zamiast mięśni mimicznych twarzy rolę stabilizującą ruch żuchwy w czasie połykania przejmują żwacze (mięśnie stawu skroniowo-żuchwowego). Połykanie „dojrzałe” odbywa się inaczej. Zasadnicza różnica- trzon języka unosi się i opiera o podniebienie twarde, co tworzy zwarcie tylne, a równocześnie czubek języka opiera się o dziąsła w okolicy siekaczy górnych, tworząc zwarcie przednie. Wargi i łuki zębowe są zwarte. U większości dzieci dojrzały typ połykania zaczyna rozwijać się od około 15 miesiąca życia, natomiast zakończenie jego rozwoju powinno mieć miejsce po wyrżnięciu się drugich trzonowców mlecznych., do ok. 3 roku życia. Przetrwałe połykanie typu niemowlęcego często towarzyszy wadzie wymowy określanej mianem seplenienia międzyzębowego. Obok ćwiczeń artykulacyjnych prowadzi się wówczas także ćwiczenia połykania.
Opracowała
Logopeda – Bożena Macewicz
